Một người trẻ gọi ông trung niên là bác hay chú và xưng cháu được coi là hợp tình hợp lý. Hơn nữa, nó còn được coi là lễ độ, có văn hoá. Đại từ nhân xưng theo quan hệ thân tộc bắt nguồn từ chuyện cổ Mẹ Âu Cơ, có hàm nghĩa khuyến thiện và nhân đức ở đời.
Nhà văn VĂN CHINH
_________________
Nhưng trên xe buýt, cậu trẻ tuổi gọi ông trung niên là bác hay chú và xưng cháu mà không nhường ghế cho ông ta; bác cứ đứng chen chúc còn cháu cứ yên tâm ngồi ghế của mình thì ý nghĩa của nhân xưng thân tộc đã không những không còn mà lại có thể hàm nghĩa giả tạo trong giao tiếp xã hội. Vậy vấn đề lễ nghĩa nằm ở ứng xử chứ không nằm trong ngôn ngữ kiểu thân tộc. Giáo sư Ngôn ngữ Hoàng Tuệ có nhận xét: “Tổ quốc và Quốc gia là hai từ đồng nghĩa. Nhưng Tổ quốc chỉ dùng trong hoàn cảnh chống xâm lăng, nghĩa chung nhà chung tổ có giá trị nhất định, khi đó thì tình là trên hết; còn trong hoà bình thì phải nói là Quốc gia, (Nhà nước) để rạch ròi rằng, sống trong cộng đồng cần lấy lý làm trọng. Rộng ra, quốc gia luôn luôn đòi hỏi mỗi công dân đều bình đẳng và biết tôn trọng pháp luật.
Đại từ nhân xưng kiểu thân tộc có nhiều cái hại. Nhân viên thường gọi thủ trưởng cơ quan là chú xưng cháu (anh – em) đã gia cố tính cách gia trưởng trong quản lý của viên thủ trưởng ấy. Đặc trưng của gia trưởng là muốn làm gì, cho ai hơn, ai kém đều dựa vào cảm tính của mình chứ không chú ý tính công bằng. Khi muốn phê bình thủ trưởng, các nhân viên luôn mặc cảm mình là con cháu em út, bị ép phải phê thì nói “chú không nên làm nhiều việc quá như thế, còn phải gìn giữ sức khoẻ chứ? sức khoẻ của chú là tài sản quý báu của cơ quan, của Nhà nước.” Rốt cục, chúng ta có một nền văn hoá công sở kiểu gia tộc, tuỳ tiện và trì trệ.
Trong tiếng Việt dường như không có sẵn đại từ nhân xưng trung hoà, kiểu như moi, toi, il trong tiếng Pháp và i, you, hi trong tiếng Anh là những danh từ tương đương với tôi, ông (bà, anh, chị) và nó; với người lớn tuổi hơn, người ta nói bằng giọng trân trọng là đủ. Để khắc phục tình trạng gia đình chủ nghĩa trong giao tiếp, cách đây trên dưới nửa thế kỷ, chúng ta đã sử dụng danh từ đồng chí để xác lập tinh thần trung lập cho ngôn ngữ đồng thời cũng xác lập vị thế bình đẳng trong công chúng. Suốt những năm chúng ta dùng đồng chí làm đại từ nhân xưng ngôi thứ hai, đất nước đã có được những công tích lỗi lạc. Có thể nói, đại từ đồng chí là một trong những nguyên nhân làm cho dân chúng phấn khích, cảm giác được giải phóng cá nhân rõ rệt, góp phần cố kết tinh thần và biến chúng thành sức mạnh vật chất như câu thơ của Chính Hữu đã thể hiện: Tôi với anh đôi người xa lạ/ Tự bốn phương trời chẳng hẹn mà quen nhau/ Đêm rét chung chăn thành đôi tri kỷ/ Đồng chí...Thế rồi, không biết do đâu từ đồng chí lâu nay đã ít khi được dùng hoặc dùng với ít nhiều biến nghĩa như khi nói về một nhà lãnh đạo cao cấp.
Quả thật, cũng như Tổ quốc, đồng chí là các danh từ chỉ hợp với không khí trang trọng chứ không hợp với giao tiếp thân mật đời thường. Trong bài viết nhỏ này, chúng tôi không dám đưa ra một kiến giải hữu hiệu và tức thời. Kiểu ngôn ngữ thân tộc hoá xã hội đã có từ nghìn xưa, không thể thay đổi nhanh chóng. ở đây, chỉ xin đưa ra các hệ luỵ của nó để mọi người cùng suy nghĩ bàn bạc. Thật khó xây dựng một ý thức tự tôn, tự cường của dân tộc trên cái nền nhân xưng em – anh, cháu – chú; cũng thật khó tạo nên ý thức bình đẳng trước pháp luật, quy chế cơ quan trên cái nền tôn ti gia đình của ngôn ngữ giao tiếp nơi công sở. Chúng tôi đề nghị các cơ quan chức năng sớm có quy chế về ngôn ngữ công sở để trước hết khắc phục lề thói chủ nghĩa gia đình đang khiến cho phép nước ít nhiều không được coi trọng. Tôi thấy cặp nhân xưng tôi - ông (bà, chị, cô) và họ, anh ta, ông ấy ở ngôi thứ ba là tương đối dễ được chấp nhận. Mặt khác, sớm trả lại danh từ đồng chí ý nghĩa ban đầu của nó để dùng trong hội họp, giao ban hay nghi thức chính thức. Còn khi nói về/ với một nhà lãnh đạo cao cấp, thì cứ dùng Ngài cho thật mạch lạc, tôn kính. Thật khó cắt nghĩa một hiện tượng khá nghịch lý nhưng vẫn được chấp nhận chỉ vì nó quen tai, khi trong một bài nói (viết) có câu: “Đồng chí Chủ tịch nước tiếp Ngài Tổng thống.”
Nguồn: Vanchinh.net
No comments:
Post a Comment